Cumhuriyet Döneminde Deneme
Tanzimat Edebiyatı döneminde terim anlamı ile denemeye pek rastlanmaz. Bu dönemde İbrahim Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa gibi sanatçıların ortaya koydukları eserler, daha çok düşün yazısı, bir tür makale niteliğindedir. O dönemde yeni bir tür olduğu, bir birikim olmadığı için bu, doğal bir durum olarak değerlendirilir.
Denemenin ilk örneklerini Meşrutiyet Dönemi sonrasında görmeye başlarız. Cenap Şahabettin, Ahmet Rasim, Ahmet Haşim, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Yahya Kemal Beyatlı ilk denemeleri yazan yazı olarak karşımıza çıkar. Gerçek anlamda denemeler, Cumhuriyet Dönemi edebiyatı içerisinde ortaya konur. Çünkü deneme türünde eskiden gelen bir birikim oluşmuştur.
Nurullah Ataç, deneme türünün en başarılı örneklerini veren sanatçıların başında gelir. Hatta denilebilir ki Nurullah Ataç Türk edebiyatında modern denemenin örneklerini veren ilk yazar olarak bilinir. Bunun yanı sıra Cumhuriyet Döneminde Falih Rıfkı Atay, Oktay Akbal, Vedat Nedim Tör, Mehmet Kaplan, Nihat Sami Banarlı, Cemil Meriç, Selahattin Batu, Salah Birsel, Sabahattin Eyüboğlu, Ruşen Eşref Ünaydın deneme türünde başarılı eserler deneme yazarlardır.
Cumhuriyet Döneminde Makale
Türk edebiyatı makale ile Tanzimat dönemi edebiyatında tanışmıştır. Burada edebiyatımızda gazetenin de girmesi etkili olmuştur. Lakin bu dönemdeki makaleler, makale özelliği taşımaktan çok ilim, ahlak, edebiyat, siyaset gibi konularla ilgili gazete yazısı niteliği taşımaktadır.
Türk edebiyatında makale, özellikle İkinci Meşrutiyet’in ilanından sonra ileri bir aşama kaydeder. Batı ile metotlarını Türkiye’ye getirmeye çalışmaları sonuç verir ve dünyadaki örneklerine yakın makaleler yazılmaya ve yayınlanmaya başlanır. Fuat Köprülü, Rıza Tevfik Bölükbaşı bu türden makalelerin başarılı örneklerini veren ilk yazarlardandır.
İlimle uğraşan belli bir kesimini ilgilendiren alan dergilerindeki araştırma ürünü makalelerin yanı sıra gazete ve dergilerde hemen bütün konularda yazılan makaleler, artık makale yazarlığının da bir meslek haline geldiğini okuyucuya hissettirmiştir. Bu durum Cumhuriyet Dönemi Türk edebiyatında daha da belirgin bir hale gelir.
Cumhuriyet Döneminde gazete ve dergilerde yazarlar, başyazarların sütunlarında makaleler yayınlanmaya başlanır. Bu dönemde Ahmet Hamdi Tanpınar, Peyami Safa, Falih Rıfkı Atay, Nurullah Ataç, Burhan Felek, Necip Fazıl Kısakürek, Cemil Meriç, Nurettin Topçu, Mehmet Kaplan, Erol Güngör başarılı makale yazarları arasında yer almaktadır.
Cumhuriyet Döneminde Gezi Yazısı
Cumhuriyet Dönemi edebiyatımızda gezi türünde sayı ve nitelik yönünden büyük bir ilerleme sağlanmıştır. Bu dönemin en bilinen gezi yazarları arasında Falih Rıfkı Atay başta gelir. Falih Rıfkı Atay gerek gözlem gerekse anlatım ustalığı açısından ilginç ve değerli eserler ortaya koymuştur.
Bununla birlikte Şukufe Nihal, Sadri Ertem, Reşat Nuri Güntekin, Burhan Arpada ise gezi yazısı türünde eserler veren başarılı sanatçılardır.
Son yıllarda gezi edebiyatımız yeni eserlerde daha da zenginleşme göstermiştir. Yabancı ülkelerle kültürel ilişkilerin artması ve bireysel imkânlarının çoğalması ile bu türde eser veren yazarların sayısında da bir artış görülmüştür. Bu dönemde gezi yazısı ve kitapları ile ünlenmiş olan yazarlar arasında Azra Erat, Haldun Taner, Melih Cevdet Anday, Bedir Rahmi Eyüboğlu gibi ünlü yazarlar vardır.
Cumhuriyet Döneminde Hatıra
Servet-i Fünun döneminde Halit Ziya Uşaklıgil Milli Edebiyat döneminde ise Yakup Kadri Karaosmanoğlu gibi yazarlar anı türünde eserler yazmıştır.
Cumhuriyet Döneminde ise hatıra türünde yoğunlaşma görülmüştür. Önceki dönemlere göre daha fazla yazar, hatıra türünde eser yayınlamıştır.
Anılarda süs ve özentiden uzak, yalın ve anlaşılır bir dil ve üslup kullanılmıştır. Ruşen Eşref Ünaydın, Falih Rıfkı Atay, Yahya Kemal Beyatlı, Yusuf Ziya Ortaç, Ahmet Hamdi Tanpınar, Samet Ağaoğlu, Salah Birsel, Halikarnas Balıkçısı, Oktay Rıfat Horozcu, Oktay Akbal, Vedat Nedim Tör hatıra türünde eser veren yazarların başında gelir. Yine aynı dönemde Celal Bayar, İsmet İnönü, Kazım Karabekir ve Rauf Orbay gibi siyasi kişilerin yazdığı hatıralar, yakın tarihimizin aydınlanması açısından önemli bir yere sahiptir.
Cumhuriyet Döneminde Fıkra
Güncel konularda yazılıp gazete ve dergilerde yayınlanmak üzere fıkra türünde Cumhuriyet Döneminde önemli bir ilerleme kaydedilmiştir. Hem fıkralarda hem de diğer öğretici metinlerde sadeleşen ve günlük Türkçe kullanılır.
Türk edebiyatında fıkra yazarlığı, İbrahim Şinasi‘nin 1960 yılında Agâh Efendi ile beraber çıkardıkları tercüman-ı Ahval gazetesindeki yazıları ile edebiyatımıza girmiştir.
Ahmet Rasim, Ahmet Haşim de edebiyatımızda önemli fıkra yazarları arasındadır.
Cumhuriyet Döneminde ise Falih Rıfkı Atay, Burhan Felek, Peyami Safa, Orhan Seyfi Orhon, Yusuf Ziya Ortaç, Bedii Faik, Necip Fazıl Kısakürek, Ahmet Kabaklı, Çetin Altan, Uğur Mumcu, Abdi İpekçi en bilinen fıkra yazarlarıdır.
